Starożytni Egipcjanie moczyli zioła w alkoholu i tworzyli pierwsze nalewki. W roku 1025 wydano czasopismo Al-Qanoon fi al Tibb (Kanon medycyny), które szczegółowo omawiało wiele zagadnień medycznych, w tym też nalewki ziołowe. Dzięki temu zioła w destylowanym alkoholu zagościły również w medycynie zachodniej.
Czym są nalewki i jak się je produkuje?
Nalewki to stężone ekstrakty ziołowe, wykonane poprzez namaczanie świeżych lub suszonych ziół (z różnych części roślin) w alkoholu. Alkohol służy do "rozpadu" komórek rośliny, co umożliwia uwalnianie biologicznie aktywnych związków. Nalewki są jednym z wielu sposobów na wewnętrzne wykorzystanie aktywnych związków z ziół. Do nalewek nie są przetwarzane tylko liście lub kwiaty, ale także całe kłącza roślin lub korzenie. Przetwarzanie korzeni jest specjalnością roślin takich jak pokrzywa, kurkuma czy mniszek lekarski. Nalewki są silno skoncentrowane, dlatego dawki są małe i łatwo można je dodać do wody lub soku. W porównaniu z innymi opcjami, nalewki są łatwo przyswajalne, skoncentrowane i mają długą trwałość. Mogą przetrwać kilka lat, a wszystkie te cechy czynią z nalewek prosty i skuteczny sposób na wydobycie z ziół tego, co najcenniejsze. A jak to się robi? Zioła przechodzą proces maceracji. Jest to proces, w którym przez kilka dni części roślin są moczone w alkoholu, a następnie cała mieszanina jest tłoczona. Powstaje przezroczysta nalewka, pełna substancji bioaktywnych.
Wątroba, nerki, układ moczowy
Chociaż może to nie być oczywiste na pierwszy rzut oka, wątroba, nerki i cały układ moczowy współpracują przez cały dzień. Wątroba jest głównym narządem detoksykacyjnym ciała i oprócz detoksykacji pełni setki innych funkcji. Jej głównym zadaniem jest filtrowanie toksyn z naszego organizmu, które następnie nerki kontrolują i usuwają. Samą wątrobę można określić jako niezwykły narząd, ponieważ ma zdolność do regeneracji w dużej mierze. Jednak czasami wątroba jest tak obciążona toksynami, alkoholem i substancjami szkodliwymi, że po prostu potrzebuje pomocy. Dlatego ważne jest, aby dbać o te narządy szczególnie starannie. W królestwie roślin istnieje wiele roślin, które mają duży wpływ na zdrowie wątroby i nerek. Należą do nich pokrzywa, ostropest plamisty czy też mniszek lekarski. Wielu z nas uważa mniszka lekarskiego za chwast. W rzeczywistości jest to jedno z najbardziej skutecznych ziół, które możemy stosować w przypadku problemów z wątrobą. To samo dotyczy osób, u których w rodzinie występowały choroby wątroby. W rzeczywistości wykazano, że mniszek lekarski pomaga chronić tkankę wątroby przed uszkodzeniem.1 Podobnie jak pokrzywa. Zarówno korzeń, jak i liście pokrzywy są przetwarzane na nalewki.
Ostropest plamisty na pewno nie umknie twojej uwadze w naturze, ponieważ wygląda jak wysoka ostnica z jaskrawo fioletowym kwiatem. Ta roślina jest jednym z podstawowych elementów medycyny ludowej na naszym terenie, ponieważ jej właściwości detoksykacyjne są imponujące. Wspomaga wątrobę w detoksykacji i często jest stosowany przy schorzeniach wątroby, takich jak marskość wątroby. Ponadto można go również stosować w przypadku zatrucia grzybami lub stłuszczenia wątroby, a także w przypadku zapalenia wątroby. Ostropest plamisty jest odpowiedni do stosowania wszędzie tam, gdzie wątroba jest osłabiona i potrzebuje pomocy w regeneracji. Substancja, która nadaje tej roślinie tę moc, nazywa się sylimaryną. Dodatkowo, badania wykazały, że u diabetyków sylimaryna może obniżać poziom cholesterolu.2
Kolejnym ziołem, które docenią przede wszystkim mężczyźni, jest Palma sabałowa. Częściej spotykana jest pod angielską nazwą Saw palmetto. Najcenniejsze są jej owoce, które korzystnie wpływają na układ moczowy. To dosłownie cud dla mężczyzn cierpiących na powiększoną prostatę i wspomaga także układ rozrodczy. Inne zioła, które pomogą w przypadku problemów z wątrobą lub układem moczowym, to Ruszczyk, Chanca piedra lub Cascara Sagrada.
Nalewki (nie tylko) dla kobiet
Istnieją rośliny, które są skarbem dla wszystkich kobiet, niezależnie od tego, czy są w wieku rozrodczym, czy na początku menopauzy. Do doświadczonych wojowników należy przede wszystkim koniczyna łąkowa. Ta roślina, która obficie pokrywa wszystkie łąki, jest stosowana do łagodzenia objawów menopauzy, ale również w przypadku astmy czy artretyzmu. Ponadto wspiera prawidłowe funkcjonowanie serca, ponieważ wpływa na ciśnienie krwi, wspomaga regularny cykl menstruacyjny i pomaga w dolegliwościach ginekologicznych.
Kolejnym godnym uwagi ziołem jest Fenugreek, znany również jako Kozieradka. Badania potwierdziły, żeKkozieradka ma zdolność pozytywnego wpływu na poziom cukru we krwi, a metaanaliza z 2020 roku doszła nawet do wniosku, że roślina obniża szkodliwy cholesterol LDL.3 Ponadto Kozieradka jest bardzo często stosowana przez karmiące matki, ponieważ zwiększa produkcję mleka matki, dla regulacji cyklu menstruacyjnego, łagodzenia objawów menopauzy lub PMS, oprócz koniczyny można również skorzystać z Kaliny lub Wild Yam.
Mózg, pamięć, koncentracja
Istnieją zioła, które wspomagają koncentrację i wzmacniają funkcje poznawcze, a nawet zostały zaklasyfikowane jako nootropiki - substancje wspierające naszą wydajność umysłową. Dlatego wymienię kilka ziół, które mogą pomóc w wzmocnieniu pamięci, poprawie koncentracji i ogólnej energii umysłowej. Najbardziej wyrazisty efekt na mózg wśród roślin ma prawdopodobnie Ginkgo biloba. Posiada ona zdolność zwiększania przepływu krwi do różnych części ciała, w tym kończyn i mózgu. Badania potwierdziły nawet, że u osób z chorobami serca, które przyjmowały ekstrakt z Ginkgo biloba, zaobserwowano natychmiastowy wzrost przepływu krwi, a poziom tlenku azotu wzrósł nawet o 12%, co jest związane z rozszerzaniem naczyń krwionośnych.4 Dlatego Ginkgo biloba wspomaga funkcje mózgu, w tym koncentrację i pamięć. Ponadto, jest ona cennym skarbem dla osób cierpiących na demencję lub chorobę Alzheimera. Badania potwierdziły, że u tych osób poprawia zdolności poznawcze i łagodzi objawy związane z tymi chorobami.5,6
Kolejnym ziołem dla mózgu jest wąkrotka azjatycka, znana również jako Gotu kola. Często stosowana jako ziołowy tonik wspierający nastrój. W ajurwedzie Gotu kola jest wykorzystywana do wspomagania zdrowia psychicznego i poprawy funkcji poznawczych, takich jak pamięć i koncentracja. Liście i korzenie zawierają kluczowe składniki, które pomagają utrzymać funkcje neuroprzekaźników, jednocześnie wspierając normalny poziom czujności umysłowej i pamięci. Dodatkowo, wspiera naturalną zdolność organizmu do adaptacji do tymczasowego stresu, wzmacnia siłę i integralność naczyń krwionośnych oraz normalizuje krążenie krwi.
Stres, układ nerwowy, uspokojenie i relaksacja
Nie jest zaskoczeniem, że istnieje grupa ziół, które wspierają uspokojenie i relaksację. Takie zioła często mogą zastąpić leki uspokajające lub nasenne. Prawdopodobnie najbardziej znane zioło w tej grupie to Dziurawiec zwyczajny. Ma on zdolność łagodzenia stresu, lęku, problemów ze snem i apatii. Zawiera flawonole i ksantyny, które wykazują właściwości przeciwdepresyjne. Hiperycyna i hyperforina są jednymi z pierwszych zidentyfikowanych związków, które zostały uznane za aktywny składnik odpowiedzialny za działanie lecznicze dziurawca. W badaniach wykazano, że dziurawiec działa przeciwko wielu mikroorganizmom, chociaż jego największe efekty dotyczą wirusów. Stosowanie jednocześnie z lekami przeciwdepresyjnymi jest przeciwskazane. Dziurawiec jest również stosowany przy chorobach wątroby, pęcherzyka żółciowego, wrzodach żołądka i zapaleniu dróg moczowych.
Królow wszystkich ziół na uspokojenie można nazwać Aashwagandhę. Adaptogen, który sprawdził się również jako wspomagające leczenie przy lęku. W 12-tygodniowym kontrolowanym badaniu 75 uczestników z lękiem zostało podzielonych na dwie grupy. Jedna grupa przyjmowała ashwagandhę, a druga placebo. Po 12 tygodniach grupa przyjmująca ashwagandhę miała obniżone wskaźniki lęku o 55% w porównaniu do grupy przyjmującej placebo.7
Kolejnym ziołem z tej grupy jest Valerian Root czyli Kozłek lekarski. Jest to bardzo znana roślina w naszym kraju. Podobnie jak Dziurawiec, Kozłek jest pomocny w przypadku stresu, lęku, nerwowości, przeciwdziała złemu samopoczuciu i bólom głowy. Jednak to nie wszystko, co ta roślina może nam zaoferować. Kozłek lekarski może również być wykorzystany jako wsparcie dla dobrego snu i w przeciwieństwie do leków, ta roślina nie powoduje uzależnienia. Jeśli będziesz go stosować jako wsparcie dla snu, na pewno będziesz z niego zadowolony, ponieważ następnego dnia nie będziesz odczuwać żadnego zmęczenia, które często towarzyszy lekom uspokajającym i nasennym. Podobnie jak wspomniane wyżej zioła, również Schizandra, Maca, Bazylia święta inaczej też Tulsi czy korzeń Lukrecji działają w podobny sposób.
Układ reprodukcyjny, potencja, libido
W wielu badaniach udowodniono siłę ziół w kontekście układu reprodukcyjnego, zdrowia narządów płciowych oraz potencji i libido. Tribulus, Muira puama i Catuaba to trio ziół, które doceniają przede wszystkim mężczyźni. Są to rośliny, które zyskały popularność jako wsparcie w przypadku zaburzeń erekcji. Szczególnie buzdyganek, który być może mężczyźni bardziej znają pod łacińską nazwą Tribulus terrestris. Jest to roślina, która dobrze radzi sobie nawet w trudnych warunkach, gdzie inne rośliny walczyłyby o przetrwanie. Jest stosowany w przypadku zaburzeń erekcji, a ta korzyść została potwierdzona w badaniu z 2017 roku. W badaniu tym zbadano 180 mężczyzn. 90 mężczyzn przyjmujących Tribulus i 90 mężczyzn przyjmujących placebo. Badanie ukończyło 86 mężczyzn z każdej grupy i stwierdzono poprawę u tych, którzy przyjmowali buzdyganek w porównaniu do grupy placebo.8 Podobnie jak wspomniane trzy zioła, także Tarczyca bajkalska lub korzeń Maca pomagają. Jest to adaptogen nie tylko dla mężczyzn. Maca optymalizuje system hormonalny, zwiększa wydolność fizyczną i libido. W badaniu z 2010 roku, które obejmowało cztery randomizowane badania kliniczne z łączną liczbą 131 uczestników, stwierdzono, że po sześciu tygodniach stosowania macy dochodziło u osób do zwiększenia pożądania seksualnego.9
Układ oddechowy, kaszel, przeziębienie
Każdy z nas czasami boryka się z problemami, takimi jak przeziębienie, kaszel czy wiele innych chorób układu oddechowego. Zioła, które przedstawimy, są skuteczne w leczeniu kaszlu, przeziębienia i ogólnie wspierają układ oddechowy. W starych herbariach z naszego regionu zawsze znajdziesz wiele informacji na temat czarnego bzu. Czarny bez to krzew, który łatwo rozpoznać w przyrodzie nie tylko dzięki pięknym białym kwiatom i ciemnym czarnym owocom, ale przede wszystkim dzięki jego odurzającemu zapachowi. Zarówno kwiaty, jak i ciemne owoce czarnego bzu są wykorzystywane w przetwórstwie. Jagody wzmacniają układ odpornościowy, mają właściwości moczopędne, a kwiaty pomagają w przypadku przeziębienia, zwłaszcza w przypadku suchego kaszlu. Dlatego jesienią, podczas epidemii grypy i infekcji wirusowych, warto mieć zawsze pod ręką nalewkę z czarnego bzu.
Jako kolejne zioło muszę wspomnieć o eukaliptusie, ponieważ jego wyraźne olejki eteryczne uwalniają drogi oddechowe. Oprócz nalewki można stosować eukaliptus również do aromaterapii. Jeśli wybierzesz odpowiedni organiczny olejek eteryczny i dodasz kilka kropel do dyfuzora, będzie działać kojąco na cały układ oddechowy.
Ostatnim ziołem z tej grupy jest dzikie oregano. Oregano znamy przede wszystkim jako przyprawę, jednak dzikie oregano sprawdziło się również jako skuteczny środek w walce z pasożytami oraz jako wsparcie dla układu oddechowego, zwłaszcza w przypadku przeziębienia. Leczy ból gardła i pomaga w przypadku kataru, zatkania dróg oddechowych i silnego kaszlu. Innym ziołem, które działa jako pierwsza pomoc dla całego układu oddechowego, jest kora wiązu. Łagodzi błonę śluzową dróg oddechowych, pomaga w przypadku zapalenia oskrzeli i łagodzi objawy przeziębienia.
Odporność
Szczególnie jesienią i wiosną częściej borykamy się z przeziębieniami i innymi chorobami układu oddechowego. Jeśli preferujesz zioła, istnieje kilka z nich, które mogą przygotować twoją odporność na te okresy. Do najlepszych z nich należą korzeń kurkumy, czosnek, liście oliwne, juka oraz owoce amli i dzikiej róży. Dziką różę z pewnością wszyscy znamy i prawdopodobnie wiemy, że owalne czerwone owoce dzikiej róży mają wysoką zawartość witaminy C i A. Faktycznie, zawierają więcej witaminy C niż cytryna czy pomarańcza. Dziką różę stosuje się w celu obniżenia poziomu cholesterolu, dzięki jej właściwościom moczopędnym do oczyszczania organizmu i w przypadku niedokrwistości. Jednak jej główną siłą jest wsparcie układu odpornościowego, a zwłaszcza kobiety mogą być zainteresowane, że udowodniono, iż działa korzystnie na lepsze nawilżenie skóry i minimalizację zmarszczek.10
W kontekście odporności muszę wspomnieć o jednym z kilku leczniczych grzybów, a mianowicie o Shiitake. W badaniu z 2014 roku opublikowanym w Journal of American College of Nutrition, 52 zdrowym młodym dorosłym osobom podawano codziennie przez cztery tygodnie 5 lub 10 gramów suszonych grzybów Shiitake. Spożycie grzybów było związane ze znacznym wzrostem liczby i skuteczności limfocytów T (komórek odpornościowych). W ciągu jednego miesiąca stwierdzono, że spożycie suszonych grzybów shiitake wzmacnia już silny układ odpornościowy zdrowych młodych osób i jednocześnie istotnie zmniejsza stan zapalny. Osoby, które spożywały codziennie 10 gramów suszonego shiitake, uzyskały lepsze wyniki.11
Rośliny, które uspokoją żołądek i wspomogą trawienie
Czasami każdemu z nas zdarza się, że odczuwa ból brzucha, podrażniony żołądek lub problemy z trawieniem. Istnieje wiele ziół, które korzystnie wpływają na żołądek i cały układ trawienny, od karczocha przez imbir, orzech kola, vilcacora, wiąz, tymianek, pau d'arco, rozmaryn po miętę. Mięta to zioło o świeżym smaku i aromacie mentolowym. Intensywny aromat mięty zawdzięczamy olejkom eterycznym, wśród których szczególnie wyróżniają się karwon i mentol. Mięta jest powszechnie stosowana w przypadku dolegliwości żołądkowych, ponieważ łagodzi podrażniony żołądek, działa przeciw wzdęciom i wspomaga wydzielanie żółci. Mięta jest również często wykorzystywana w aromaterapii, ponieważ wprowadza uczucie ukojenia. Jeśli masz problemy z układem trawiennym, takie jak wrzody żołądka, wzdęcia, zapalenie żołądka lub jelit, sięgnij po jedno z wyżej wymienionych ziół. Szczególną uwagę zasługuje piołun. Z pewnością słyszałeś powiedzenie "gorzki jak piołun". I tak właśnie jest. Piołun jest naprawdę bardzo gorzki, ale jednym z najbardziej skutecznych ziół, po którym warto sięgnąć w przypadku dolegliwości trawiennych. Jest również bardzo skuteczny w usuwaniu pasożytów z przewodu pokarmowego i w przypadku nudności.
Podobnie jak piołun, również działa lukrecja. W świecie roślin, lukrecja swoimi właściwościami przewyższa wiele innych ziół. Jako silny antyoksydant wspomaga układ odpornościowy, wprowadza uczucie spokoju i jest odpowiednia dla osób borykających się ze stresem. Jest dosłownie lekiem dla całego układu trawiennego, od żołądka po jelita. Najczęściej stosuje się ją w przypadku podrażnionego żołądka.
Serce, układ naczyniowy i poziom cholesterolu
Dobrym pomocnikiem przy podwyższonym poziomie cholesterolu i cukru we krwi jest cynamon. Morskie wodorosty są również znane ze swoich kluczowych składników odżywczych i korzystnych dla zdrowia związków. Dowodem na to jest morszczyn pęcherzykowaty. W rzeczywistości jest to jedna z najczęściej spotykanych morskich alg o bardzo interesującej wartości odżywczej, zwłaszcza ze względu na wysoką zawartość jodu. Ten wodorost wspiera prawidłowe funkcjonowanie tarczycy, przyspiesza metabolizm, działa detoksykująco, obniża poziom cholesterolu we krwi, reguluje ciśnienie krwi, wspomaga zdrowie skóry i pobudza aktywność enzymów trawiennych.
Głóg to roślina, która jest powszechnie spotykana u nas. Łatwo ją rozpoznać, ponieważ ma drobne, białe kwiaty i piękne czerwone jagody. Jagody te są stosowane w tradycyjnej medycynie od I wieku i zawierają fitoskładniki zwane antocyjanidami i proantocyjanidami. Są to przeciwutleniacze, które mają różne właściwości lecznicze, w tym właściwości wzmacniające ściany naczyń krwionośnych. Ekstrakty z owoców, liści i kwiatów zawierają również związki o działaniu tonizującym na serce i układ naczyniowy. Głóg był badany pod kątem jego zastosowania w leczeniu problemów zdrowotnych związanych z sercem i naczyniami krwionośnymi. Owoce głogu są jednym z najbardziej znanych źródeł polifenoli, które są silnymi związkami przeciwutleniającymi występującymi w roślinach.
Witalne grzyby
Reishi, Cordyceps, Maitake, Lion's Mane lub Shitake. To tylko kilka nazw z konkretnej grupy witalnych, czyli leczniczych grzybów. Reishi, znany również jako Lakownica żółtawa, jest prawdopodobnie najbardziej znany leczniczy grzyby dzięki swoim silnym właściwościom antyoksydacyjnym. Udowodniono, że Reishi ma zdolność do absorbowania wolnych rodników. Inne korzystne działania tego grzybu to wzmocnienie układu odpornościowego, łagodzenie stresu, lęków, depresji oraz pomaganie w osiąganiu lepszej jakości snu, większej koncentracji i zwiększeniu energii. Ponadto, w grupie leczniczych grzybów znajduje się także taki, który wspiera funkcje mózgu. Jest to Lion's Mane, znany także jako hericium. W jednym małym japońskim badaniu klinicznym starsi mężczyźni i kobiety z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi przyjmowali Lion's Mane przez 16 tygodni. Przez cały czas trwania badania grupa spożywająca grzyby wykazywała znacznie wyższe wyniki na skali funkcji poznawczych w porównaniu do grupy przyjmującej placebo. Jednak gdy przestali spożywać grzyby, ich wyniki wróciły do pierwotnego poziomu.12
Adaptogeny
Adaptogeny to wyjątkowa grupa roślin, które są fascynujące same w sobie. Są to zioła, które przetrwają w bardzo nieprzyjaznych warunkach, do których były w stanie się przystosować. Do najbardziej znanych o silnym działaniu należą ashwagandha, maca, schizandra, astragalus, syberyjski żeń-szeń czy rhodiola. Dzięki ich działaniu połączyliśmy siłę tych adaptogenów w Adaptogenic Complex. Obecnie te zioła przeżywają renesans, ponieważ doświadczamy stresu, który objawia się zaburzeniami snu, lękami, depresją oraz objawami fizycznymi, takimi jak drżenie i nudności żołądkowe.
Mniej znaną rośliną jest Bazylia święta, znana w języku hindi jako Tulsi, która często jest sadzona wokół świątyń hinduistycznych, ponieważ ma wiele właściwości leczniczych, dlatego w innych kulturach traktuje się ją z szacunkiem. W porównaniu do bazylii, którą dodajemy do sałatek, Tulsi jest znacznie bardziej aromatyczna i oferuje więcej właściwości leczniczych. Bazylia zawiera olejki eteryczne, w których głównymi składnikami są eugenol, metyleugenol, karwakrol i nerol. Ma właściwości przeciwutleniające i antyseptyczne, może pomagać w walce z wirusami, wspierać odporność i pomagać przy kaszlu.
Niewiele roślin ma taki smak, który ma tak wielu zwolenników i jednocześnie przeciwników jak korzeń lukrecji. Jej charakterystyczny słodki smak to jedna z wielu cech. Jednak nie można zaprzeczyć leczniczym właściwościom lukrecji. Lukrecja ma wiele zastosowań i jest uważana za tonik w wielu tradycyjnych systemach medycyny. Stosuje się ją w celu wspierania zdrowego trawienia, płuc i funkcji oddechowych. Jest również używana do wspierania zdrowia nadnerczy i ich reakcji na stres. Lukrecja jest zatem jednym z skarbów zielarstwa, jednak powinniśmy uważać na ilość, którą spożywamy. Przesadne spożycie lukrecji może powodować niski poziom potasu. Również może być przeciwwskazana do stosowania z niektórymi lekami. Dlatego powinniśmy upewnić się, że lukrecja nie wpływa na skuteczność przyjmowanych przez nas leków.
Jak prawidłowo stosować nalewki ziołowe?
Jeśli preferujesz leczniczą moc ziół, na pewno natknąłeś się na ziołowe nalewki, które są doskonałym wsparciem ze względu na swoje stężenie. Nalewki mają setki, a nawet tysiące lat historii stosowania i są prawdopodobnie najstarszym sposobem przetwarzania ziół. Zarówno tradycyjne plemiona tubylcze z całego świata, jak i medycyna chińska oraz społeczność współczesna korzystają z nalewek. Po ich przygotowaniu nie wymagają one specjalnego traktowania i jeśli nie są narażone na bezpośrednie działanie światła słonecznego, mają bardzo długą trwałość. Dzisiaj nalewki są doskonałym rozwiązaniem, aby czerpać korzyści z właściwości leczniczych ziół, z którymi trudno byłoby nam się spotkać w Europie. Dzięki nim możemy skorzystać z magii roślin z różnych zakątków świata i znaleźć między nimi swoje ulubione.
Veronika Halusková
1. PFINGSTGRAF, Iulia Olimpia, Marian TAULESCU, Raluca Maria POP, et al. Protective Effects of Taraxacum officinale L. (Dandelion) Root Extract in Experimental Acute on Chronic Liver Failure. 2021.
2. HUSEINI, H Fallah, B LARIJANI, R HESHMAT, H FAKHRZADEH, B RADJABIPOUR, T TOLIAT a Mohsin RAZA. The efficacy of Silybum marianum (L.) Gaertn. (silymarin) in the treatment of type II diabetes: a randomized, double-blind, placebo-controlled, clinical trial. 2006.
3. HESHMAT-GHAHDARIJANI, Kiyan, Neda MASHAYEKHIASL, Atefeh AMERIZADEH, Zahra TEIMOURI JERVEKANI a Masoumeh SADEGHI. Effect of fenugreek consumption on serum lipid profile: A systematic review and meta-analysis. 2020.
4. WU, Yu-Zhou, Shu-Qin LI, Xiu-Guang ZU, Jun DU a Feng-Fei WANG. Ginkgo biloba extract improves coronary artery circulation in patients with coronary artery disease: contribution of plasma nitric oxide and endothelin-1. 2008.
5. YANG, Guoyan, Yuyi WANG, Jin SUN, Kang ZHANG a Jianping LIU. Ginkgo Biloba for Mild Cognitive Impairment and Alzheimer's Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. 2016.
6. SAVASKAN, Egemen, Heiko MUELLER, Robert HOERR, Armin VON GUNTEN a Serge GAUTHIER. Treatment effects of Ginkgo biloba extract EGb 761® on the spectrum of behavioral and psychological symptoms of dementia: meta-analysis of randomized controlled trials. 2017.
7. COOLEY, Kieran, Orest SZCZURKO, Dan PERRI, Edward J. MILLS, Bob BERNHARDT, Qi ZHOU a Dugald SEELY. Naturopathic Care for Anxiety: A Randomized Controlled Trial ISRCTN78958974. 2009.
8. KAMENOV, Zdravko, Svetlana FILEVA, Krassimir KALINOV a Emmanuele A JANNINI. Evaluation of the efficacy and safety of Tribulus terrestris in male sexual dysfunction-A prospective, randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial. 2017.
9. SHIN, Byung-Cheul, Myeong Soo LEE, Eun Jin YANG, Hyun-Suk LIM a Edzard ERNST. Maca (L. meyenii) for improving sexual function: a systematic review. 2010.
10. PHETCHARAT, L, K WONGSUPHASAWAT a K WINTHER. The effectiveness of a standardized rose hip powder, containing seeds and shells of Rosa canina, on cell longevity, skin wrinkles, moisture, and elasticity. 2015.
11. DAI, Xiaoshuang, Joy M. Stanilka STANILKA, Cheryl A. ROWE, Elizabethe A. ESTEVES, Carmelo NIEVES JR. a Samuel J. SPAISER. Consuming Lentinula edodes (Shiitake) Mushrooms Daily Improves Human Immunity: A Randomized Dietary Intervention in Healthy Young Adults. 2014.
12. MORI, Koichiro, Satoshi INATOMI, Kenzi OUCHI, Yoshihito AZUMI a Takashi TUCHIDA. Improving effects of the mushroom Yamabushitake (Hericium erinaceus) on mild cognitive impairment: a double-blind placebo-controlled clinical trial. 2009.